Ўрта Осиё археологининг эсдаликларидан (1-кисм) Кадимшунослар устози 1936-1938 йилларда Термиз шахри ва унинг атрофларида Ўрта Осиё худудидаги дастлабки йирик археологик илмий экспедиция - Термиз археологик комплекс экспедицияси (ТАКЭ) иш олиб борган эди. Профессор Михаил Евгеньевич Массон рахбарлигида кўхна шахар тарихини хар томонлама, чукур ўрганиш учун Тошкент, Москва, Санкт-Петербургнинг юкори малакали мутахассислари – археолог, санъатшунос, архитектор, геолог, ирригатор ва бошкалар жалб этилди. Тадкикотлар натижасида Термиз шахрининг юзага келишидан бошлаб токи XIV асрнинг бошларигача бўлган тарихи илк бор даврлаштириб чикилди, тарихий топографияси тузилди. Кушонлар даврига тегишли Чингизтепа, Айритом ва Коратепа каби ёдгорликлар тадкик килиниб, Кушон давлати тарихини ўрганишга жиддий кадамлар кўйилди. Айритомдан дунёга машхур машшоклар тасвири солинган фриз бўлаклари топилди. Термиз хукмдорлари саройида кенг кўламли казишма ишлари олиб борилди. Бошка меъморий ёдгорликлар, шахар ва унинг атрофи сугориш иншоотлари тарихи тадкик килинди. Экспедиция якунлари 1940 ва 1945 йилларда икки жилдли китобда, кўплаб маколаларда эълон килинган. ТАКЭ томонидан Кўхна Термизда олиб борилган тадкикотлар минтакамиздаги бошка кадимий шахарлар тарихи учун хам комплекс ўрганишнинг ахамиятини кўрсатиб берди. М.Е. Массон рахбарлигида кейинги йилларда олиб борилган кенг кўламли археологик тадкикот ишлари (масалан, ЮТАКЭ – Жанубий Туркманистон археологик комплекс экспедицияси, Катта Фаргона каналида курилишидаги археологик кузатув ишлари, КАТЭ – Кеш археологик экспедицияси) асосида Термизда орттирилган тажриба ётади, десак муболага килмаган бўламиз. 1997 йилда ушбу оламшумул экспедициянинг рахбари, тарих ва археология фанлари доктори, Туркманистон ФА академиги, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби, таникли археолог Михаил Евгеньевич Массон таваллудига 100 йил тўлди. Шу муносабат билан Тошкент, Ашхобод шахарларида бир катор тадбирлар, Тошкентда хар йилги “Массон ўкишлари” ўтказилди. Шуни хам айтишимиз жоизки, Михаил Массон Ўрта Осиё Давлат Университети (хозирги Ўзбекистон Миллий Университети)нинг археология кафедрасининг ташкилотчиси ва мудири эди (1936 йилдан). Унинг шогирдлари хозирги кунда Марказий Осиёнинг етакчи археологлари, МДХдаги фанлар академиялари академик ва мухбир-аъзоларидир. Михаил Евгеньевич Массон 1897 йилнинг 5 декабрида Самаркандда таваллуд топган. У гимназияда ўкиб юрган кезларидаёк, кўхна Афросиёбдан ажойиб Регистон ёдгорликларигача ўтган асрлар бўйи таралиб турган антика шахарнинг гўзаллигига мафтун эди. Ёшлигидан фанга мехр, олимларга ихлос кўйган хамда устозлари ишини давом эттириб, Ўрта Осиё археология мактабига асос солган бу ажойиб инсон ўзининг”Из воспоминаний среднеазиатского археолога” (Тошкент, Г.Гулом нашриёти, 1976 й.) китоби биринчи бобида ўзининг ёшлиги, фан оламига кай тарика кириб келганлиги хакида хикоя килади. Биз эса олимнинг таваллуд куни якинлашиб келаётгани муносабати билан ушбу асардан парчани сизнинг эътиборингизга хавола этишни ният килдик. ЎРТА ОСИЁ АРХЕОЛОГИНИНГ ЭСДАЛИКЛАРИДАН “Самаркандда энг тирик нарса - унинг жонсиз ўтмиши”, деб колди кунлардан бир куни кўл остимда тахсил оладиган талаба киз. Бу фикр, албатта, ўша вактда хам нотўгри эди. Айни пайтда, унинг образлилигини хам инкор этиб бўлмайди. Инкилобдан олдин Самарканднинг янги, европача кисми асосан тўралар талабига мослашган кулай ва саришта шахарча бўлсада, лекин ёшларнинг эътиборини тортадиган, уларни мафтун киладиган бирорта гайритабиий, ёркин, мухим ва кизикарли жихатлари билан ажралиб турмасди. Самарканднинг кўхна кисми (ёки “эски шахар”) асосан шахарнинг иктисодий хаётини акс эттириб, бу ерда турли банкларнинг бўлимлари, катта-кичик савдо фирмалари бўлар, бозорларда кизгин савдо-сотик ишлари олиб бориларди. Аммо шахар киёфасида, жойлаштирилишида кадимийлик яккол кўзга ташланиб турарди. Бу эса шахарнинг ўзига хос хусусияти эди. Кўп асрлар давомида мавжудлиги Самаркандни осори-атикалар шахрига айлантирди. Туркистон рус кўшинлари томонидан забт этилгач, бу ерда ўлкадаги дастлабки археологик казишмалар бошланди. XIII асрда хаёт окими тўхтаб колган Афросиёб ва унинг атрофидаги жойларни бахор сувлари ювиб кетиши, шунингдек, турли ер ишларининг олиб борилиши натижасида жуда кўп микдорда катта-кичик кадимий буюмлар топиларди. Бу ерда 1874 йилдаёк Ўрта Осиёда дастлабки, мўъжазгина археология музейи ташкил этилган. Атиги 1883 йилгача фаолият кўрсатиб келган бу музей 1898 йилда кайта тузилди. Бозорларда турли археологик топилмаларнинг савдоси жуда чаккон эди. Бу буюмлар айникса, ўлкага четдан доимий яшаш учун келган шахслар ва кўп сонли сайёхларда катта кизикиш уйготганди. Ана шу холатнинг ўзиёк номакбул бошка холатни – калбакилаштирилган осори-атикалар бозорини вужудга келтирди. Махаллий кулоллар турли аралашмалар, мойли сув ва бошка усуллардан устакорлик билан фойдаланиб ўзларининг сирланган буюмларига “кадимий” тус беришарди. Хар турли тасвирлар (кўпрок достонлардан лавхалар) солинган кошин бўлаклари махсус аралашмалар билан ювилиб, сўнг киздирилган ва уларда кичик ёрикчалар хосил килинган. Кўхна буюмларни калбакилаштиришда Бухоро яхудийларидан Давид Юсупов анча илгарилаб кетган эди. Ўша вактдаги савдогарлардан бири Шакарянц эса бундай “осори-атикалар”ни сотиб олиб, ўзининг савдо ишлари юзасидан Греция, Италия ва Гарбий Европанинг бошка мамлакатларига бўлган хар йилги сафарлари чогида уларни пуллаган. Махаллий ахоли орасида ўта кобилиятли ва уддабурон сохтакор эса, асосан шу ўлкага хос бўлган кадимий ашёларни тайёрловчи уста Собир эди. У айникса ислом давригача бўлган терракота хайкалчаларини ясашда мохир бўлган. Лойдан ясалган бир нечта колипни топиб олган Собир ўз “корхонасини” йўлга кўйди ва бундай хайкалчаларни калбакилаштириш санъатида мукаммалликка эришди. Уста Собир ўз махсулотини “кармонбоп” нархларда сотарди – хайвонлар тасвири 20 тийин ва бундан камрок, одам шаклидаги хайкалчалар эса 50 тийиндан 1 сўмгача. Унинг махсулотлари шунчалар кенг таркалиб кетдики, бу намуналар XIX аср сўнггидан Ўрта Осиё осори-атикаларини жамлаб бошлаган деярли барча музейлар (шу жумладан, Эрмитаж)да кўргазмага кўйилган. Эрмитажга бу буюмлар Н.И. Веселовский коллекцияси таркибида бориб колган. Самаркандга бўлган сафарлари давомида Веселовский бозордан кўплаб археологик ашёларни, шу жумладан, уста Собирнинг махсулотларини (албатта, уларнинг келиб чикишидан шубхаланмаган холда) сотиб олган. Самарканднинг антиквар бозорида калбаки тангалар савдоси кизгин эди. Уларнинг Эрон, Пешавор, Пандишер, Бомбей каби жойлардан олиб келиниши билан кифояланмасдан, махаллий талабни хам хисобга олган холган махаллий “эпчил” хунармандлар (бир пайтнинг ўзида хожатбарор гидлар, яъни етакчилар) куйма юнон-бактрия тангаларини ва умуман, европаликлар орасида харидоргир хисобланган исломгача бўлган даврга мансуб тангаларни ясашган. Бундай калбаки тангалардан, айникса юнон-бактрия хукмдори Евкратиднинг (мил.авв. тахминан 175-156 йиллар) икки типдаги йирик тетрадрахмалари жуда кўп тайёрланган. Самаркандда милоддан аввалги II асрга тегишли катта-кичик Куддус тангалари – шекелларнинг ясалиши диккатга сазовор. Бу тангалар анчайин кўпол холда куйилган бўлиб, улар бухоролик яхудийлар томонидан сохта нумизматик ашёлар эмас, балки ўзлари учун мукаддас кадимги яхудий алифбосидаги матнлар ва тасвирлар солинган медальонлар сифатида бажонидил сотиб олинган. Бундай медальонларга, ўз навбатида, “бозорчи гидлар”га ишонувчи сайёхлар хам дуч келишган. Кизил инкилоб бўсагасидаги йилларда Хожи Хожимуродов шундай сайёхларнинг ишончини козонди. У ўзининг В.В. Верешчагин билан шахсан танишлиги ва рассомнинг “Темур дарвозаси” картинасида тасвирланганини айтиши биланок сайёхларнинг чексиз хурматига сазовор бўларди-кўярди. Айникса ,у: - Мухтарам тўралар ўша асарни билсалар, албатта, - деб кўшиб кўйганидан сўнг эса “мухтарам тўралар” хакикатдан хам бу суратни эслаганликларини ва чиндан хам унда чизилган икки навкардан бирининг сиймосида Хожимуродовни таниётганликларини айтишга шошардилар. Шу йўсинда у ўзи кутган эхтиромга сазовор бўларди. Лекин буюк рассом 1868 йилда ўз асари устида ишлаётганида Хожи Хожимуродов хали дунёга келмаганлиги эхтимоли сайёхлардан бировининг хам хаёлига келмаган кўринади. Нима бўлганда хам, шу хилдаги биринчи танишув сайёхларга турли хил калбаки нарсаларни осонгина пуллашда жудаям кўл келарди. Айни чокда Самаркандда сон-саноксиз хакикий археологик ашёларнинг топилиши боис нисбатан йирик археологик ва нумизматик шахсий коллекциялар хам ташкил топди. Булардан XIX асрда Безукладников, Фадеев, Петров-Борзна, Баршчевский коллекцияларини, ХХ асрда инженерлар Пославский ва Кастальский, рассом Столяров, Вяткин коллекцияларини мисол келтиришимиз мумкин. Мухит ва шарт-шароит, айникса довруги кенг таркалган кўхна меъморий ёдгорликлар Самаркандга келгунга кадар археологияга мутлако алокаси бўлмаган бу турли касб эгаларини осори-атикалар коллекционерларига ва хаваскор археологларга айлантирди. Мен мана шундай мухитда ўсиб-улгайдим. Атрофдаги ажойиботларни сезмасликнинг иложи йўк эди. Уларга муносабат эса турли даврларда турлича бўлган. XIX асрнинг 70-80 йилларида у ер-бу ерда учрайдиган каровсиз колган мармар кабртошлар шахарнинг европача кисмида зина, тўсик ва кўприклар учун коплама сифатида ишлатиб юборилган. Кадимий иншоотларнинг сўнгги колдиклари бузилиб, ажойиб пишик гиштларидан янги курилишларда фойдаланилган. Кошинкор безак бўлаклари ташиб кетилиб, баъзи холларда юкори мартабали мехмонлар ва сайёхларга эсдалик сифатида такдим этиш одат тусига кирган. Хатто, шахарда 1884 йилда бўлган англиялик Генрих Лендель ранг-баранг Самарканд кошинларини ўзи билан олиб кетишда яратиб берилган имконият учун уялмай-нетмай матбуот оркали миннатдорчилик билдирган. Шунингдек, XIX асрнинг охирида шахарнинг европача кисмида бир жохил киши ўз уйининг олд кисмини безатишда ёдгорликлардан бирининг кошинларидан фойдаланган. Бизга маълумки, бу каби нохуш холатларнинг акси ўларок, кўхна обидаларни таъмирлаш ва бузилиб кетишдан асраш йўлидаги харакатлар хам бўлган. Аммо, ушбу масалалар билан шугулланувчи махсус давлат муассасаси бўлмаганлиги боис, баъзи ташаббуслар маъмуриятнинг когоздаги кўрсатмаларидан нарига ўтмаган. Шу билан бирга, Туркистондаги рус зиёлилари вакиллари орасида бу ёдгорликларни кадрловчилар хам кўп эди. Улар хар якшанба куни Шохи Зинда ансамблидаги макбаралар ва у ердаги ажойиб хиёбонга ташриф буюришарди. Гўё бог сайлига чиккандек извошларда тўда-тўда бўлиб келиб, бу ерда бир неча соатлаб яйрашарди. Ёдгорликларни зиёрат килаётганда томошабинлар сабрли бўлиб ўзларини вазмин тутишар, шайх ёки гиднинг сўзларини диккат билан тинглаб, доноликка даъво килувчи ноўрин шархлардан ўзларини тийишарди. Биз, болаларда эса иншоотлар ичидаги саранжом-саришталик, сукунат алохида таассурот колдирган. Гўзал накшлар, ички деворий суратларнинг ёкимли ранглари ва ёркин кошинкор копламаларни мирикиб томоша килиб бўлгач пастга тушиб, чойхона ёнидаги богда чой ичиш, ўзимиз билан олиб келган егуликлар билан тамадди килиб олиш учун ерга тўшалган палос ва гиламлар устига жойлашардик. Бунда спиртли ичимликларни ичишга йўл кўйилмасди. Менинг, у вактда хали беш яшар боланинг хотирасида Шохи Зинда билан дастлабки танишув чогидаги кўнгилсиз бир вокеа махкам ўрнашиб колганди. Ўшанда бу экскурсиянинг катта ёшли, аммо унчалик эпчил бўлмаган бир аъзоси кокилиб кетиб, кайнаб турган самоварни менинг ёнимда агдариб юборган эди. Ундаги кайнок сувнинг анчаси менинг устимга сачради. Яхшиямки факат чап кўлимнинг елкадан панжагача кисмини куйдириб олган эканман. Атрофдагилар “матроска” кўйлагимни ечиб олаётганда куйишдан пайдо бўлган пуфакларни хам шилиб юборишди. Огрик кучли бўлишига карамасдан мен йигламадим. Кекса, истараси иссик чойхоначи кўлимни ёппасига тухум оки билан коплаши жараёнини токат билан ўтказдим. Кайтишда эса, дока билан яхшилаб ўралган кўлимнинг зиркиллашига эътибор бермаган холда фойтуннинг кичкина ўриндигига ўрнашиб олиб бугун кун давомида кўрган ва эшитганларимдан сехрланганим кўйи жимгина кетардим. Табиийки, экскурсияда эшитганларимдан у-бу нарсаларгина менинг аклимга етиб келганди, холос. Болалик калбимда унутилмас нимарсанинг сехрли бир таассуроти мухрланиб колган эди. Кейинрок катталар айтишардики, мен баъзи кечалари уйкумда Шохи Зинда макбаралари кўрганларимни Шахризода эртакларини ўкиб беришгандаги эшитган вокеларга кўшиб алахсираб чикар эканман.Ўшандан буён Афросиёб шахарчаси ва турли меъморий ёдгорликларга, шу жумладан мени хайратда колдирган Шохи Зиндага тез-тез бориб турардим. Гимназиянинг бошлангич синфларида ўкиб юрган кезларимда сабокдошларим билан “римликлар ва карфагенликлар жанги”га кизикиб кетганимиз алохида таассурот колдирган. Бу ўйинда Шохи Зинда Карфаген худудининг “маркази” эди. Вазият калтис бўлиб, “римликлар” жадал суръатларда бостириб келишарди. Мен эса “карфагенликлар”нинг бошликларидан бири сифатида “душман”нинг ён томондан айланиб ўтиши хакида “ўзимизникилар”ни зудлик билан огохлантиришим керак эди. Кадимий кабристон ичидан оёкларим остига карамай югуриб кетаётиб, бирдан ер остига тушиб кетдим ва оёкларим узок вакт мобайнида мўртлашиб колган бир гумбазчага зарб билан урилди. Кейин эса мен ўзимни анча чукур лахадда суяклар устида ўтирган холатда кўрдим. Хаёлимга биринчи бўлиб келган фикр бу отрядим такдири, хабар етказа олмаганим учун уларнинг асирга тушиши мукаррарлиги бўлди. Чанг бироз босилганидан сўнг, дастлаб нисбатан кейинги даврда казилган чукурга, сўнгра ундан кадимийрок лахадга тушиб колганимни англадим. Бошим остида мовий тусдаги ажиб бахор осмони турарди. Фанера калконим синган, тахтадан ясалган ханжарим каёккадир йўколган, ёгоч килич эса бутунлигича ёнимда. Мустакил равишда ташкарига чика олмаслигимга карамай, турган жойимни билдириб “римликлар” кўлига тушиб колмаслик учун ягона куролимнинг дастасини махкам ушлаганча сукут саклаб ўтирардим. Чамаси бир соат, балким ундан хам камрок вакт ўтди ва деярли бир вактнинг ўзида хар томондан “карфагенликлар” ва “римликлар”нинг: “Мика! Мика! Каердасан? Жавоб бер!” деган кичкириклари эшитила бошлади. Мен уларга жавоб берардим, лекин афтидан, овозим чукурлик ичидан ташкарига яхши чикмасди. Турган жойим нихояти топилгунича ўн беш-йигирма дакика вакт ўтди. Аркон олиб келишиб, мени юкорига чикариб олишди. Пастдалигимда кирчил-кўк тусли, кора рангда накш берилган бир неча сопол бўлакларини чўнтагимга солиб олгандим. Мен уларни уйга олиб бордим. Кейинчалик билдимки, улар мўгуллар хукмронлиги даврига мансуб экан. Ўша вокеадан сўнг катталар хазиллашиб, мен ўша кадимги кабр ичида “археологик чўкинтирилган” дейишарди. Аслини олганда бу нарса олдинрок содир бўлган ва мени археологиядаги чўкинтирган отам хаваскор археолог, рус-тузем мактаблари собик ўкитувчиси, кейинрок Самарканд вилоят бошкаруви амалдори Василий Лаврентиевич Вяткин эди. У ўзининг ўртача, аммо бакувват гавдаси, ўзига хос бир тарздаги салобати, чукур бас-профундо товуши, айникса хеч каерда ёзилмаган нарсаларни билиши билан мен хайратда колдирган эди. Ўшанда биз, гимназия ўкувчилари вилоят бошкаруви хузуридаги мўъжазгина музейга экскурсияга боргандик. Музей коридор охиридаги хонадан жой олган бўлиб, у ерда турли предметлар хеч кандай системага риоя этмаган холда илинган, кокилган, кўйилган хамда уюб ташланган эди. Бу ерда куйидагилар бор эди: ўнг томондаги бурчакда С.М. Дудиннинг “Дарвиш” номли катта картинаси; унинг ёнида шиша копкок остида тог эчкисининг тулупи; деворларда кушлар тулуплари; уларнинг остидаги столда киздирув печининг охакдан ясалган кичик модели; картон бўлакларига тикилган холатдаги Афросиёбдан топилган металл буюмлар (Баршчевский коллекциясидан), хона ўртасида эса тажриба майдонларида экиш учун Россиянинг турли бурчакларидан жўнатилган дон намуналари солинган шиша стаканчалардан иборат “пирамида”лар юксалиб турарди. Столларда бир неча гишт, ўйиб ишлов берилган бўёксиз плиталар, “Ишратхона” макбарасидан олинган кошинлар ва яна аллакандай археологик ашёлар жойлаштирилган эди. Ойналар тагидаги кутилардан эса пахтага кўйиб чикилган ва ёрликлари чалкаштириб юборилган фойдали казилмалар кўриниб турарди. Бу мўъжаз музейда бирорта бутун ашё, хеч бўлмаганда ўрта аср сирланган сопол буюмларининг бўлаклари хам йўк эди. Хона анчайин димиккан, зах, чанг босган эди. Аммо, пардалар тушириб кўйилганлигига карамай, унчалик тушунарли бўлмаган буюмлар бисёр бўлганлиги боис, бу ерда кандайдир сирлилик хукм сурарди. Экскурсияда гимназия директори, статский советник (Чор Россиясида 5-даражали мартаба – О.Г.) шахсан иштирок этарди. Гимназистлар сони йигирма нафардан ошар эди. Бизни эскигина, кумушранг тугмалари аллакачон ялтирамай кўйган мундир кийган В.Л. Вяткин кутиб олди. Ўшанда у хеч кандай окладсиз музей сакловчиси бўлиб ишларди. Мен унинг кора соколи, юзидаги сўгали, тепа сочи бўлмаганлиги боис янада кенг кўринувчи пешонасига карар эканман, уни диккат билан тинглардим, аммо хаяжонланиб, ўз ўй-хаёлларим билан банд эканлигимдан кўп нарса у кулогимдан кириб, бу кулогимдан чикиб кетарди. Нимкоронги хонадан куёш нурлари билан тўлган Ургут кўчасига чикиб борар эканмиз, ўз-ўзимга таъкидлардим: “У хамма нарсани билади. Хаммасини!”. Кейинрок, музейга бўлган экскурсия хакида сўзлаб берган вактларимда ёнимдагилар хикоямни бўлиб-бўлиб туришарди: “Вяткин, Вяткин... Музейнинг ўзида нималар бор эди, шундан гапирсанг-чи?” У ерда нималар борлиги хакида гапиришни унча истамаганлигимнинг бир неча сабаби бор эди. Биринчидан, кўп нарсани эшита олмай колгандим; иккинчидан, нималарнидир тушунмадим; ва нихоят, бир нохуш ходиса рўй бердики, уни мутлако эсга олгим келмасди. Гап шундаки, гимназия директори ўша ерда бўлишига карамай, ўкувчилардан бир нечтаси мис тангалар ёйиб кўйилган стол ёнидан ўтаётиб, тангалардан бир кисмини музейга бўлган экскурсиядан “эсдалик” сифатида олишга карор килишибди. Тангалар йўколиши биз кетганимиздан бироз фурсат ўтгач маълум бўлган экан. Вилоят бошкаруви бу хакда гимназия директорига хабар бергач, айбдорлардан тангаларнинг асосий кисми тортиб олинди, аммо иккита ёки учта буюм топилмади. Мен ўртокларимнинг “фан эхроми” (ўшанда тажрибасизлигим туфайли Самарканд вилоят статистика кўмитаси кошидаги кунсткамера музейчасини айнан шундай кабул килган эдим)даги хатти-харакатларидан гоят афсус чекдим. Гимназия директори эса, бу каби нохушликларнинг олдини олиш максадида ўкувчиларни у ерга экскурсияга олиб бормай кўйди. 1908-1909 йилларда мен В.Л. Вяткиннинг шахар ташкарисидаги XV асрда Улугбек курдирган обсерваторияда олиб борган казиш ишларига бориб турардим. Ўшандаёк казув ишлари бутун жозибаси билан мени ўзига ром этиб кўйди. Биз ўзгача бир хислар огушида илон изи йўллар бўйлаб, нотекис кавлаб ташланган ва ивирсиб ётган чукурлар оралаб юрардик. Пишик гиштдан терилган зиналардан тушгач, ёйсимон, сирти мармар плиталар билан копланган икки тўсикдан иборат улкан астрономик асбоб, ўшанда аникланиши бўйича квадрантни кўриш мумкин эди. У ерда баъзилари кора рангда бўлган кошин гиштчалар уюми, сирланган, гулдор сопол бўлаклари эсимда колган. Шунингдек, обсерватория тепалигини тўлалигича камраб олган, бир неча жойда казиб очилган айлана деворни хам кўриш мумкин эди. В.Л. Вяткин бу ишларни вазминлик билан тушунтириб ўтар экан, ўша хикоялардан хотирамда ёркин бир эпизод мухрланиб колган. Унинг айтишича, иш бошланишидан олдинрок махаллий аёллар обсерватория ўрнини казишга йўл беришмаган. Уларнинг фикрича, бу ер мукаддас “Чилдухтарон” бўлиб, афсонавий кирк киз кўмилган эмиш. Далил сифатида улар мархумлар хотирасига ёкиладиган шам, чирогдон кўйилган гиштли суфани кўрсатишган. Бахс бора-бора жанжалга айланиб, аёлларга кўл кўтаришни ўзига эп кўрмаган ишчилар анча азият чекибдилар. Факатгина пристав, тожик миллатига мансуб бўлган волост бошкарувчиси ва икки оксоколнинг вокеа жойига етиб келишлари “ожизалар исёни”га чек кўйган. Кўп ўтмай, казишма ишлари бу ерда ўша машхур кизларнинг кабри бўлмаганлигини исботлади. Умуман олганда, бу бетартиб, баъзи жойларда бир-бири билан кесишиб кетган зовурларни тушунмасдим, шу боисдан хам В.Л. Вяткинга бўлган хурмат-эътиборим тобора ортиб борарди. Негаки, у хаммасини тушунар, олдиндан кўра биларди. Кейинчалик, якшанба кунлари у мени Афросиёбдаги казишмаларга олиб кетадиган бўлди. Бошка кунлари у ўз ишида банд бўлиб, казишмаларда факатгина хар уч йилда бир маротаба бериладиган мехнат таътили пайтида бўлиши мумкин эди. Шундай бўлгач, Вяткин ўз таътилини Самарканддан чикмасдан ўтказарди. Мен эрта тонгда унинг уйига, Петров кўчаси, 8-квартирага келиб, таклиф килинган чойни рад этган холда Василий Лаврентиевичнинг нонушта килиб бўлишини сабр билан кутардим. Сўнгра икковлон йўлга тушардик. Кўхна шахарда бизни икки ё уч нафар ишчи кутиб турар ва хар сафар улардан бири содик изкувар Абдувохид кўкнори бўларди. Биз кейинги кунларда бажарган ишларни кўриб чикиш учун уч-тўрт соат уларнинг ёнида бўлардик. Энг кизикарли топилмаларни олгандан сўнг, ишчиларга уч сўм аванс бериб, бутун эски шахар оркали уйга кайтардик. Кўп жойларда, В.Л. Вяткинни кўрган сокол кўйган кишилар кўлларини кўксига кўйган холда хиёл олдинга эгилиб саломлашардилар. Вяткин хар сафар китоб бозорларига кириб ўтар, кадимги кўлёзмалар, шарк босмахона нашрларини кўриб чикарди. Харид давомида у узок савдолашига тўгри келмасди, унга арзон нархда сотардилар. Бошка кунлари, гарчи ишчилар бунга мухтож бўлмасалар-да, ишни мустакил равишда назорат килгани юбориладиган бўлдим. Казиш чогида хеч кандай алохида услуб кўлланмас эди. Одатда ишчилар изкувар Абдувохид белгилаган жойни казир эдилар. Иншоотнинг полига тушиб боргач, унинг ичини тозалаб, топилган ашёларни хеч кандай хужжатлаштиришсиз йигиб олиб, В.Л. Вяткиннинг квартирасига етказишар эди. Менинг вазифам эса кўпрок ишбошининг хизматини эслатар эди. Лекин, мен кўпрок бу тажрибали изкуварлардан иш ўрганар эдим. Хар холда, уларнинг иш вактида хамда тушлик махал бўладиган “археологик” амалиётлари тўгрисидаги гурунгларига диккат билан кулок солардим. Эхе, бунда нималар мухокама килинмас эди... Улар ичида ибратли, бефойда, кулгили ва кайгули нарсалар бисёр эди. Факат бир нарса хакикат эди, у хам бўлса: Хар нима топарсан сен бунда мудом - Чалкашиб кетгандир чин билан ёлгон. Бир сафар Василий Лаврентиевич кўли остида ишлайдиган Усмон Кодиров деган киши, бизнинг бошка ер казувчиларимиз сингари олтин топиш хакида ўй суравериб, ўта реал туш кўрибди. Эмишки, у казиб очган хона полидан кумуш танганларга тўла сопол хумча чикибди. Хар кунгидек эрталаб ишга келган Кодиров бу тушини шерикларига сўзлаб берди. Хамма, шу жумладан Абдувохид хам бу борада хотиржамлик билан шубхаланиб кўйгандилар. Лекин... Орадан икки соат ўтар-ўтмас, уларнинг Усмон ишлаётган зовур поли остидан хум чиккан пайтдаги холини бир кўрсангиз эди! Шундай жонланиш рўй бердики, колган барча ишлар тўхтаб колди. Мардикорлар бир-бирига гап бермай Кодировга ўз хизматларини таклиф эта бошлашди. Аммо у хар кандай ёрдамни инкор этиб, бошкаларнинг сукли кўзлари остида хумчани ўзи кавлаб олиб тозалай бошлади. Хумча ичидан тоза тупрокнинг тўкилиши узокка чўзилгани сайин томошабинларнинг кўтаринки кайфияти хам тушиб бораверди. Усмонга аччик-аччик, унчалик хам андишали бўлмаган пичинглар ёгила бошлади. Унинг ўзи хам, хумчанинг тубига етиб боравергани сайин каттагина кумуш хазинанинг хойнахой йўклигини тушуна бошлади. Аммо, чикмаган жондан умид деганларидек, балким идиш тагида бир неча танга ётгандир, деб ўйлади. Бир неча дакикадан сўнг бу умид учкуни хам сўнди. Хар холда туш аскотди, хаттоки “дохиёна” бўлиб чикди. Кодиров тарвузи кўлтигидан тушиб уйига кайтгач, кариндошлари унга хабар беришганки, Каттакўргонда яшаган бефарзанд тогаси вафот этибди ва 2000 бухоро кумуш тангасини унга мерос колдирибди. Менинг беминнат хизматим, археологияга бўлган кизикишим бир сафар В.Л. Вяткин томонидан моддий рагбатлантирилган. Ўшанда мен унинг уйига сопол синикларининг навбатдаги партиясини олиб боргандим. Вяткин мени ўз коллекцияси сакланадиган хонада кабул килди. Уй канотидаги бу хонанинг катталиги ўртача бўлиб, алохида орка эшиги бор, ягона деразаси эса эшикнинг каршисида жойлашган. Кўпол ишланган ва бўялмаган ёгоч токчалар – турли ўлчам ва фасондаги стеллажларнинг бўйи шифтга етади. Хона ўртасида - хўжалик юмушларида фойдаланиб келинадиган иккита стол. Алохида бўлакларидан кайта тикланиши мумкин бўлган топилмаларнинг хаммаси хам елимланмаган. Маромига етказиб гипсланганиям кўринмайди. Ашёларни токчаларга кўйишда бирон-бир кўргазма тузишга бўлган интилишни сезмайсиз. Косачаларнинг айримлари алохида турган бўлса, колганлари кийиштириб кўйилган. Этикетаж йўк, ашёларнинг ўзида хам уларнинг келиб чикиши хакидаги хеч кандай шифр ёки белги кўйилмаган. Барча маълумотлар эса ашёларни топилган жойига караб, токчанинг у михдан бу михгача бўлган ораликларига жойлаб чикувчи хўжайиннинг хотирасида эди. Аммо, вакт ўтиши билан нималардир хотирасидан фаромуш бўларди, михчалар хам йўколарди. Баъзи нарсалар археологнинг ўзи ёки бу хонада у билан баб-баравар хукукка эга бўлган ошпаз аёлнинг айби билан силжитилиб ёки ўрни алмаштириб юборилганлиги маълум бўлиб коларди. Василий Лаврентиевичнинг каёкларгадир сирли равишда гойиб бўлиб тургувчи археологик ашёларни топа олмай колиши одатий бир хол эди. Бир куни мана шу хонада тухум кўйиб ўтирган товук нимадандир чўчиб, токчалардан биттасига учиб чикади ва бу билан бир тўп бўлиб турган беш дона ашёни синдириб юборади. Бунинг натижасида хосил бўлган археологик уюм эса Вяткиннинг рафикаси, хушчакчак аёл Елизавета Афанасьевна томонидан куракчага олиниб, “шу арзимаган нарсага Вася хафа бўлиб юрмаслиги” учун чикинди ўрага тўкиб юборилади. Афсуски, археологни уйда ортикча хаяжонланишдан асрашнинг ана шундай усулларидан хам фойдаланиб туришарди. Хуллас, мукофот олишдек унутилмас бир кунда ёруглик етишмаслиги, ундан хам кўра чанг ва тартибсизликдан бирор нарсани аник кўриб бўлмайдиган, аммо мен учун мукаддас бўлган хонада турардим. Василий Лаврентиевич исломгача бўлган даврга тегишли бутун, факатгина сирти бироз дарз кетган, сирланмаган коса томон чўзилди ва уни олиб, кўлимга тутказди: -Мана бу сенга мукофот. Хаяжондан оёкларим титраб кетди. Косачанинг ичида сўнгги ўрта асрларга тегишли оддийгина, кулоклари синиб тушган, яшил рангли чироклар хам бор эди. Такдим этилган археологик ашёларни кувонч ва фахр билан, тантанавор холда кўтариб уйга жўнадим. Кўлимга тушган хазинага кай тарздадир муносабат билдириши мумкин бўлган “тушунадиган одамлар”ни, хеч бўлмаганда гимназия кизларини учратиш умидида айланма йўл – иккита шох кўча бўлмиш Кауфман ва Каттакўргон, кейин эса “эски парк” оркали юрдим. Уйга келгач, буюмларни кичик ёзув столига кўйиб, ўша захотиёк уларни “такомиллаштиришга” киришдим. Ашёларни тўгри бахолашни хали билмасдим. Ўрта Осиёнинг исломдан олдинги даврларига тегишли сирланмаган сопол буюмлари, махаллий коллекционерлар хакида хеч нарса билмаганликлари боис, кам кадрланган. Менга берилган буюмни эслаб энди билаяпманки, ўшанда сугдлар замонасига оид косанинг сохиби бўлган эканман. У пайтда эса бу нарса мен, шу жумладан бошкалар учун хам бутун бошли бир жумбок эди. Вяткин эса осори-атикалар билан кандай муомала килиш кераклиги хакида гапирмас, умуман олганда, археология борасида хеч нарса ўргатмас эди. Ва мен, ўзимнинг жохиллигим туфайли, эгов билан куролланиб биринчи навбатда чирокларнинг синиб тушган кулоги ўрнини текисладим, сиртини бўёкдан тозалаб, яшил акварел билан бўядим. Кейин эса, сирланган коса кўзимга гариб кўриниб, уни китобларда кўрсатилган кадимги крит вазаларининг накшлари услубида безадим. Орадан уч йил ўтгандан сўнггина бу килмишимнинг бемаънилигини тушуниш даражасига етдим. Шунда мен ўзим чизган акварелни барча усулларни ишга солган холда ўчириш ва ювиш харакатига тушиб, кисман бунинг уддасидан хам чикдим. Факатгина идишнинг сиртига сингиб кетган ва унинг умумий сарик-кулранг фонда очик алвон рангда кўриниб турган догларни – кизил бўёк изларини кеткиза олмадим. Орадан яна бир неча йил ўтгач эса, буюмларнинг учаласини олиб Петроградга, кекса астроном, минералог ва бастакор Василий Васильевич Ястребцев (бу киши Н.А. Римскийнинг дўсти бўлиб, ўша пайтда унинг биографиясини ёзаётган эди)га совга сифатида олиб бордим. Принципиал карашларим туфайли ўшандан буён бутун хаётим давомида шахсий археологик ёки нумизматик коллекция тўплаган эмасман. Париждан Француз тилшунос олими Готьёнинг биринчи сугд грамматикасини тузиш муносабати билан ягноб тилини ўрганиш учун келганида В.Л. Вяткинга бўлган хурматим янада ошди. Француз олими самаркандлик археологнинг квартирасида форс тилидаги кизгин сухбатларда соатлаб колиб кетар, унинг сухбатидан ўзининг экспедиция дафтарига нималарнидир ёзиб-ёзиб кўярди. Таассуротларимни гимназиядаги ўртокларимга сўзлаб берар эканман, “Рус французни ўкитмокда!”, - деб фахр билан таъкидлаб ўтардим. Орадан бир канча вакт ўтиб биринчи жахон уруши бошланиб колди. Буни эшитган француз олими тоглардаги Ягнобдан Самаркандга тушиб, Эрон оркали Парижга кайтади. Армия сафига кўшилган захирадаги лейтенант орадан кўп ўтмай Верден якинида халок бўлади. Айникса 1916 йилда устозимдан фахрланиш туйгусига тўлиб-тошган эдим. Ўшанда Туркистонда хизмат сафарида бўлган Василий Владимирович Бартольд, унинг рафикаси – профессор В.А. Жуковскийнинг синглиси ва Василий Лаврентиевичнинг ўзи устозимнинг ховлисидаги сершох кайрагоч остида чой ичиб, сухбатлашиб ўтиришарди. Икковлари, шаркшунос ва археолог, бир мавзудан бошкасига ўтиб, тўхтовсиз фикр алмашардилар. Афтидан, икковларида хам кўплаб саволлар тўпланиб колганди. Мен эса столнинг бир бурчагида жойлашиб олиб, сухбатга жимгина, диккат билан бу кулок солардим. Бир пайт Василий Владимировичнинг нимадандир нотинчланганини сездим. Сал кейинрок у Вяткиндан кайсидир шайх хаётининг турли тафсилотларини суриштира бошлади. Пировардида, у хозир эшитганларидан бехабарлиги, ўзининг ишида билмай хато йўл кўйганлиги, Василий Лаврентиевичнинг хаклигини тан олиши хамда кейинги нашрларининг тегишли ўринларида бу маълумотларни изохлаб ўтишини айтди. Кўпгина самаркандлик ватанпарварлар шу эпизодни муболага билан кабул килган эдилар. Хатто шу даражага боришдики, гўё В.В. Бартольд самаркандлик археологнинг олдига сал бўлмаса дарс олгани келган эмиш. Аслини олганда, бу вокеадан бир неча йил илгариёк Самарканднинг мўъжизавор меъморий обидалари мени ўзига тортиб келар эди. Мен улар хакида топа олган нарсаларимнинг хаммасини ўкиб чикар эдим. В.Л. Вяткин турли экскурсиялар давомида берадиган маълумотларни эшитиш учун жойларга бориб, эшитганларимни ёзиб борардим. Хатто бўёклар ишлатиб, алохида накшларни чизиб олардим, кам ўрганилган ёдгорликларни ўзимча ўлчаб чикиб, схематик режаларини тайёрлар эдим, ёзувлардан эстамп (босма расм – О.Г.)лар олиш билан шугулланар эдим. Ахоли ўртасида ўтказилган сўров маълумотларини хам ўзимга ёзиб олганман. Эшакча Джимка, кейинрок эса “Россия” русумли янги велосипедда доимий хамрох - каттакон ит Гопка кузатувидаги Микабойни макбара шайхлари ва мадрасалар ахли ёдгорликларда хеч нарсани бузмасдан, тиришкоклик билан тарихни ўрганувчи жиддий бир йигит сифатида таниб колишганди. Хамма хам кира олмайдиган жойларга дин пешволари менга рухсат беришарди. Натижада, хотирам хамда ён дафтарларимда хажм жихатдан каттагина, мазмунан эса бирмунча чалкаш Самарканд обидалари ўтмиши хакида маълумотлар сакланиб колган. Кейинчалик эса, танкидий ёндашувсиз кабул килганим жуда кўп маълумотлардан воз кечишимга тўгри келган. 14 ёшлигимдаёк Верманнинг “Барча давр ва халклар санъати тарихи” асари 1-жилдининг Самарканд ёдгорликлари таърифи берилган сахифаларига “жиддий” такриз ёздим (табиийки, чоп эттирмаганман). Муаллиф асаридаги ўша маълумотларни Зденка Шуберт фон Зольдерн фикрларига таяниб ёзган. Шунда мен Гарбий Европа мутахассисларининг Самарканд ёдгорликлари хакидаги билимлари рус олимлариникига караганда канчалар саёз эканлигига амин бўлганман. 1912 йилдан махаллий ёдгорликлар бўйлаб мустакил равишда экскурсиялар олиб бордим. Турган гапки, бу бегараз килинарди. Шунинг учун хам аксар тарих сохасидан бехабар “бозорчи гидлар” менда хеч кандай ракибни кўришмас ва осори-атикалар сотувчилари сингари, етарлича хурмат килишарди. Уларнинг баъзилари хатто мендан хар турли маслахатлар хам сўраб туришарди. В.Л. Вяткин шахарда бўлмаганида ёки саёхатчилар сони бир кадар кўп бўлганида унга ёрдам сифатида менинг хизматимдан фойдаланиб туришарди. Айрим пайтларда ёдгорликларни кўришда фалон шахсларга хамрохлик килиши учун гимназист Массонни дарсдан бўшатиш хакидаги директор номига хат билан вилоят бошкарувидан ёки тўгридан-тўгри губернаторлик уйидан фойтунда полициячи келарди. Бундай чакириклар ёзма ишга тўгри келиб колса, мен синов иншоси ёки математикадан назорат ишини тугалламасдан дафтарни ёпардим ва кўнгирок чалингунча синфхонада зерикиб ўтиришга махкум сабокдошларимни бир кадар магрурлик ила тарк этардим. Киевлик гимназистлар учун тўрт кунлик экспедицияни эса алохида бир мамнуният билан олиб борганман. Улар ўзларига йўлбошчи этиб тайинланган тенгдошларига дастлабки учрашув чогларида беписанд муносабатда бўлган холда бир-бирлари билан аноним пичинглар отишиб, аччик-аччик гапларини юзимга айтишга хам уринишарди. Гўри Амирда бўлганимизда вазият бирдан ўзгарди. Тўртинчи куннинг охирига келиб эса улардан бирови хам менга сенлаб мурожаат килмайдиган бўлди. Мен мехмонларни вокзалга чикиб кузатиб кўйдим. Поезд кетиши олдидан гимназистларнинг самимий кўл сикишларидан ўнг кўлимнинг панжаси огриб колди. Улар астойдил миннатдорчилик билдириб, ўзларига таклиф килишар, гимназияларида Киев обидаларининг мен каби билимдони йўклигини айтишар эди. Хуллас, мен ўшанда Самарканд гимназияси шаънини химоя кила олдим. Тарихий обидаларни кўришда чет элликларга хам хамрохлик килиб, у ёки бу миллатнинг турлича хатти-харакатини кизикиш билан кузатардим. Немислар ўзларига айтилаётган нарсаларга жимгина, виждонан кулок тутишар ва каерга бошласам, ўша ерга менга эргашиб чикиб-тушиб юраверардилар. Бир нечта саволлардан сўнг, мендан ижозат сўраган холда пиджакларни ечиб, олдиндан тайёрлаб кўйган егуликлари – булочка, бутерброд, кайнатилган тухум, колбаса, дудланган чўчка гўшти, меваларни чикариб, шу ёдгорликнинг ўзида, унга эътибор хам бермасдан хушчакчаклик билан тановул кила бошлайдилар. Жўшкин ва серхаракат, обида хакидаги кискагина тарихий маълумотни хам кулоклари остидан ўтказиб юборадиган италянлар ёнимга келиб-кетиб, бир нимани кайта-кайта сўрашади; чугурлашиб, ёдгорликнинг токча, эшик, зина, томларида образли тарзда жойлашиб олиб, суратга тушишни яхши кўришади. Жиддий инглизлар-чи? Гўё сизга илтифот кўрсатгандек, огзаки тушунтиришни хотиржам тинглаб, кўлларидаги “бедекер” ёки инглиз тилидаги бошка йўлланмалар билан мендан эшитганлари орасидаги арзимаган тафовутлар тўгрисида хам бахсга киришиб кетишади. Инглиз муаллифларининг бизга нотўгрилиги кундай равшан бўлган маълумотлари фош этилганда сайёхлар ўз позицияларини унча хохламай топшириб кўйишарди. Йўк, гимназист Массон асло “кўнгли каттик”, “майдакаш” бўлмай, ўзини билимдон килиб кўрсатишга уринмасди. Обидаларга ишкивозлиги билан бир каторда у 20 та пирожнийдан гаров ўйнаб, Улугбек мадрасасининг энгашиб колган 32 метрли минораси юкориги майдончасининг энг киррасига бориб, оёгини осилтириб, олдинга эгилган холда 15 минут ўтириши хам мумкин эди (гарчи бахс голиби сифатида Кауфман кўчасида жойлашган Самсонов кандолатчилик дўконининг бунча микдордаги 5 тийинлик катта-катта пирожнийларининг хаммасидан фойдалана олмаса-да). Гимназист Массон Самарканд обидаларини жуда яхши кўрарди ва бошка мамлакатлар меъморчилигига хам улар оркали назар соларди. У 7-синфлигида граф Игнатьевнинг гимназияда эндигина ўкитила бошланган антик маданият курсининг “Кадимги Юнонистон меъморчилиги” мавзуи бўйича доклади ёмон чикмади. Аммо ўкитувчи Семен Федотович Марченко докладда тез-тез учраб турган ислом даври Ўрта Осиё меъморларининг обидалари билан хамохангликдан лол колган. Гимназияни битиришим арафасида олтин медалга талабгор сифатида мени ўз хонасида кабул килар экан, директор В.Д. Крымский гина аралаш бошини чайкаган холда менга оталарча сўзлади: “Шундай кобилиятли, талантли бўлатуриб, археология билан, кариялар иши билан шугулланиб юрибсиз...”. Бу мазмундаги фикрларни хар томондан, шу жумладан уйда хам кўплаб кўплаб эшитишимга тўгри келарди. Охир-окибат, Самарканд ўгил болалар лицейини тугатгач, мени инженер-курувчилик бўлимига кабул килишларини сўраб, Петр I номидаги Петроград политехника институтига ариза топширдим. Бунга асос килиб, туркистонлик сифатида ўз ўлкамни яхши кўришим ва унга каналлар курилиши, сув зарурлиги кўрсатилди. Инженер-ирригатор мутахассислигини эса факат юкорида тилга олинган институтда олиш мумкин эди. Ажойиб профессорларнинг маърузаларига хеч кандай кизикишсиз, аммо астойдил кулок солардим, чизмачилик, олий математика, геодезия, буг козонлари ва бошка махсус фанлар билан жиддий шугулланар эдим. Бахтимга, 1914-1917 йиллардаги жахон уруши хаммасини ўзгартирди – мени армия сафига олишди. Инкилобдан сўнг эса, хавас устунлик килди ва мендан археолог етишиб чикди. Шундай килиб, ташки таъсирлар остида майиб бўлаёзган кучни хаётнинг ўзи тўгрилаб, изга солди. Рус тилидан О. Гуломов таржимаси.